Szczebrzeszyn – stolica języka polskiego i Roztocze Zachodnie

Szczebrzeszyn jest jednym z najstarszych miast Roztocza, rozsławionym przez poetę Jana Brzechwę. Każdy od dzieciństwa, z uśmiechem łamie sobie język, wymawiając: „W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie i Szczebrzeszyn z tego słynie”. Zapraszam na wędrówkę po niezwykłych krajobrazowo i historycznie terenach Roztocza Zachodniego, a konkretnie w okolice Szczebrzeszyna właśnie.

.

„Pójdę na Roztocze, na zielony szlak…”

Roztocze jest krainą geograficzną, która ciągnie się od Kraśnika aż po Lwów. Wreszcie dostrzeżono unikalność tego terenu i podczas 31. sesji w 2019 roku wpisano go na listę rezerwatów biosfery UNESCO. Znajduje się tu Roztoczański Park Narodowy, którego symbolem jest konik polski, potomek dzikich tarpanów sprowadzonych w te rejony przez Jana Zamoyskiego, parki krajobrazowe (np. Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej), rezerwaty (m.in.”Piekiełko” k. Szczebrzeszyna, Nad Tanwią, Czartowe Pole ) i rzeki słynące ze swej czystości. Najważniejsze z nich to Wieprz i Tanew.

Nazwa Roztocze pochodzi od gwarowego słowa roztoka oznaczającego dział wodny, rozlewisko. Rzeczywiście wód na Roztoczu nie brakuje. Tu swoje początki ma rzeka Wieprz, a cały region gęsto przecinają również mniejsze rzeki, takie jak: Jeleń, Tanew, Potok Łosiniecki, Sopot czy Szum. Charakterystycznym elementem krajobrazu są wartko płynące strumienie i potoki z uroczymi, niewielkimi wodospadami, zwanymi pospolicie szumami.

Ciekawostką jest, iż geograficznie Roztocze stanowi wododział pomiędzy zlewniami Wieprza, Bugu i Sanu, ale także europejski dział wodny zlewni Morza Bałtyckiego (dorzecze Wisły) i Morza Czarnego (dorzecze Dniestru). 

Wreszcie Roztocze to także porozcinany, pożłobiony, „roztoczający się” teren. Nazwy tej po raz pierwszy użyli galicyjscy geografowie pod koniec XIX wieku.

*

Roztocze ciągnące się w linii prostej ok. 180 km, podzielone zostało na 3 części: Roztocze Zachodnie, Środkowe i Wschodnie, z których to ostatnie w znacznej części znajduje się na Ukrainie.

Ponieważ kraina jest rozległa, a opisywałam już część środkową z Krasnobrodem i Zwierzyńcem, teraz skoncentrujemy się na Roztoczu Zachodnim, a konkretnie w okolicach Szczebrzeszyna.

Szczebrzeszyn, czyli tam, gdzie brzmi chrząszcz

Szczebrzeszyn jest jednym z najstarszych miast Roztocza, rozsławionym przez poetę Jana Brzechwę. Nie tylko obcokrajowcy łamią sobie język, wymawiając „W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie i Szczebrzeszyn z tego słynie”. A czy dla nas, Polaków, jest to rzeczywiście tak banalnie proste?  

.

Tak czy inaczej, nie wyobrażamy sobie już polszczyzny bez tej bajki. Nic więc dziwnego, że chrząszcz został tu, w Szczebrzeszynie, specjalnie uhonorowany. W całym mieście znajdziemy kilka pomników bohatera bajki.

Pierwszym, który wpada w oko turystom, jest stojący od 2011 roku w centrum miasta przed ratuszem, mosiężny pomnik Pana Chrząszcza grającego na skrzypcach. Projekt ( kolejny już ) wykonał szczebrzeszyński artysta –  Zygmunt Jarmuł.

.

Warto jednak pokusić się o spacerek nad źródełko nieopodal zabytkowego młyna u podnóża Góry Zamkowej. Tam wcześniej,  bo w 2002 roku stanęła wśród trzcin drewniana rzeźba Pana Chrząszcza. Uczniowie Liceum Sztuk Plastycznych z Zamościa pod kierunkiem Zygmunta Jarmuła, wyrzeźbili go z ogromnego lipowego pnia ( 3 m wysokości, 1 m średnicy). Dziś to jedna z atrakcji miasta.

.

Stolica Języka Polskiego

Szczebrzeszyn jest miejscem kilku imprez kulturalnych. W sierpniu odbywa się tam festiwal literacki Stolica Języka Polskiego.  Organizowany jest co roku w sierpniu przez Piotra Dudę i Tomasza Pańczyka, szczebrzeszan z pochodzenia. Ubiegłorocznej VI-tej edycji patronował Cyprian Kamil Norwid.

Kilkadziesiąt tysięcy ludzi z całego kraju przyjeżdża by obcować z najwybitniejszymi pisarzami, aktorami i muzykami. Więcej szczegółowych informacji na stronie wydarzenia: https://stolicajezykapolskiego.pl/.

Inne ciekawe wydarzenia kulturalne, jak np. Dni Chrząszczowego Grodu czy festiwale: Rozśpiewany Chrząszcz, Wymowy Polskiej im. Jana Brzechwy i Śladami Singera.

Szczebrzeszyn ma pięć tysięcy lat historii ?

Ano tak ! Na wzgórzu zwanym dziś Zamkowym, znaleziono pozostałości osady neolitycznej kultury pucharów lejkowatych, którą datuje się pięć tysięcy lat wstecz. Tak twierdzą archeolodzy.

W VIII wieku n.e. tereny te na pograniczu między Polską a Rusią, zwane były Grodami Czerwieńskimi ( więcej o nich tutaj ). Osada, z której wyrósł Szczebrzeszyn leżała na odnodze „szlaku od Waregów do Greków” – trakcie handlowym, wiodącym z Bizancjum przez Kijów i Włodzimierz Wołyński do Krakowa, Pragi i dalej.

Tajemnicza nazwa Szczebrzeszyn

Po raz pierwszy nazwa „Szczebrzeszyn” pojawiła się w dokumencie z 1352 roku, wysłanym przez Kazimierza Wielkiego do Krakowa, z informacją, że król podczas wyprawy przeciwko Litwinom rozbił obóz pod Szczebrzeszynem. Nie jest jasne, skąd wywodzi się ta nazwa. Istnieje wiele legend, które dopatrują się jej znaczenia. Jedni mówią, iż to od ukształtowania terenu ( wąwozy lessowe ). Drudzy, iż od ruskiego imienia czy też przezwiska. Inni wreszcie, iż od cech charakteru mieszkańców Szczebrzeszyna, którzy mieli być zawadiaccy i kłótliwi 😉

*

Rozwój Szczebrzeszyna związany jest z czasami Rusi Książęcej. Kiedy w 1366 roku zajął go Kazimierz Wielki, Szczebrzeszyn był już wówczas miastem. Polski król oddał je w lenno księciu ruskiemu Jerzemu Narymuntowiczowi. Po śmierci Kazimierza miasto znalazło się we władaniu Władysława Opolczyka. W 1378 roku Ludwik Węgierski nagrodził Dymitra z Goraja za lojalność podczas wypraw wojennych, dając mu na własność powiat szczebrzeski. Nadanie Ludwika Węgierskiego potwierdził Władysław Jagiełło w dokumencie Dominum Scebresinum z 1388 roku.

 „Księstwo Gorajskie”

Król Jagiełło obdarzył Dymitra z Goraja, swego podskarbiego koronnego, wręcz wyjątkowymi przywilejami. Mianował go zwierzchnikiem całej szlachty zamieszkałej wokół Szczebrzeszyna, stwarzając coś w rodzaju udzielnego księstwa. „Pan Szczebrzeszyński” miał ogromną władzę. W czasie wojny wystawiał swoją chorągiew, w której gromadził całą okoliczną szlachtę. W czasie pokoju sprawował sądy w swoim stołecznym grodzie Szczebrzeszynie. Przyjmował na zamku hołdy poddańcze od drobnej szlachty. Hojną ręką obdarowywał ją przy tym ziemią, której sam miał pod dostatkiem. Jest to jedyny w Polsce wypadek istnienia udzielnego księstwa o ustroju feudalnym !

Dlaczego? Otóż Dymitr oddał królowi Jagielle życiową przysługę. Będąc opiekunem młodej królowej Jadwigi, powstrzymał ją od ślubu z Wilhelmem Habsburgiem. Ten drobny uczynek odmienił losy Jagiełły i całej Polski. 

*

Za czasów Gorajskich, jeszcze w końcu XIV w. Szczebrzeszyn otrzymał prawo magdeburskie. Miastu nadano nowy kształt przestrzenny z rynkiem wymierzonym na wschód od wcześniej istniejącej cerkwi i na zachód od kościoła.

Z fundacji Dymitra, w Szczebrzeszynie powstał kościół parafialny pw. św. Mikołaja oraz kościół pw. św. Trójcy i klasztor, do którego zostali sprowadzeni franciszkanie. Dymitr zmarł w 1400 roku a jego majątek został podzielony między żonę, bratanków i trzy córki. Ale nie skończyły się „złote czasy” Szczebrzeszyna. W 1471 roku prawnuczka Dymitra, Zygmunta wyszła za Amora Tarnowskiego. Ten wkrótce nadał mieszkańcom przywilej na organizowania corocznych jarmarków w dniu św. Agnieszki oraz zwolnił ludność od płacenia ceł i myt.

Pod koniec XV wieku pojawili się w Szczebrzeszynie Żydzi, którzy zamieszkali w specjalnym kwartale na pd.-zach. od rynku. Nie najgorzej im się działo, skoro już od 1530 roku kupcy żydowscy ze Szczebrzeszyna rejestrowani byli w komorach celnych w Lublinie oraz na szlaku wodnym do Gdańska.

Zmiany, zmiany, czyli Szczebrzeszyn w Ordynacji Zamojskiej

W 1555 roku Szczebrzeszyn przeszedł na własność rodziny Górków, wyznawców kalwinizmu. Wkrótce stał się ośrodkiem reformacji oraz schronieniem dla prześladowanych kalwinów, a kościół św. Mikołaja został przekształcony na zbór. W 1593 roku Górkowie sprzedali swoje włości rodzinie Czarnowskich, którzy w tym samym roku odsprzedali miasto Janowi Zamoyskiemu. W 1595 roku Szczebrzeszyn został włączony do ordynacji. Zamoyski ufundował murowany zespół klasztorny franciszkanów, a także finansował prace zarówno przy kościele, cerkwi jak i synagodze. 

Czas wojen

W XVII wieku miasto nawiedzały epidemie i wojny. W 1648 roku miał miejsce najazd kozacki, w 1656 roku potop szwedzki, a w 1672 najazd Tatarów, którzy spalili miasto. Kilkakrotnie zabudowa miasta ulegała pożarom (największe w 1755, 1832 i 1866 r.).

W 1672 roku Jan Sobieski zawiązał tutaj konfederację szczebrzeszyńską, która gromadziła przeciwników króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, głównie stronników Francji. Głównym jej zamierzeniem była obrona dawnych praw szlacheckich, rządów sejmowo-sejmikowych i praw urzędu hetmańskiego.

W 1701 roku w Szczebrzeszynie odbył się Sejm Czterech Ziem. Od 1772 roku Szczebrzeszyn znajdował się w zaborze austriackim, potem krótko w Księstwie Warszawskim, a następnie przez sto lat w zależnym od Rosji Królestwie Polskim (1815-1915). W czasie powstania styczniowego w Szczebrzeszynie miał miejsce, zakończony niepowodzeniem, atak powstańców na placówkę rosyjskiej żandarmerii. 

*

W okresie I wojny światowej Szczebrzeszyn przechodził z rąk jednych zaborców do drugich, którzy niszczyli i rabowali miasto. W latach 20. XX wieku wszystkie ulice zostały wybrukowane i oświetlone. Przed II wojną światową większość mieszkańców zajmowała się rzemiosłem, rolnictwem, handlem lub przemysłem. Pracowano w cegielniach, kotlarniach, tkalniach, kuźniach, młynach, piekarniach, mleczarniach, tartakach oraz w cukrowni Zamoyskich w Klemensowie i Fabryce Terpentyny w Brodach Małych.

 Przed wojną w mieście Szczebrzeszyn mieszkało 7496 mieszkańców, w tym 3200 Żydów (42%).

*

II wojna światowa zawitała do Szczebrzeszyna 6 września 1939 roku i była traumatycznym doświadczeniem dla mieszkańców. Niemcy rozpoczęli prześladowania od mieszkańców pochodzenia żydowskiego. Do końca 1942 roku wywieziono do obozów pracy około 900 Żydów, a rozstrzelano blisko 2300 miejscowych i 1000 innych osób, przywiezionych z okolicznych miasteczek.

Prześladowania ludności polskiej rozpoczęły się w kwietniu 1940 roku z chwilą aresztowania miejscowej inteligencji. Od 1 do 10 lipca 1943 roku Niemcy wysiedlili prawie wszystkich mieszkańców Szczebrzeszyna i okolicznych wsi, w celu utworzenia pokazowej niemieckiej gminy o nazwie „Deutsche Landgemeinde, kreis Zamość”.

Szczebrzeszyn został wyzwolony w 1944 roku przez oddziały 9 pułku AK oraz 27 Dywizję Wołyńską AK, ale jak wiemy z historii nie zakończyło to działań wojennych. Państwo podziemne broniło się w okolicznych lasach i wąwozach do 1952 roku ( więcej we wpisie o Radecznicy ).

Dziedzictwo kulturowe

W całym regionie Roztocza można trafić na ślady obecności na przestrzeni wieków wielu kultur i religii, których ślady zachowały się do dziś w postaci zabytków, dzieł sztuki czy kultywowanych tu różnorodnych tradycji. Na wielokulturowość i wieloetniczność tych terenów oddziaływali bowiem Polacy, Rusini, Żydzi, Ormianie, Austriacy, Rosjanie, a nawet Tatarzy.

Na Roztoczu można zwiedzić zabytkowe obiekty kultu religijnego,  jak kościoły i klasztory, cerkwie, synagogi, kaplice, krzyże przydrożne, cmentarze, kirkuty żydowskie a nawet prehistoryczne nekropolie kurhanowe.

.

Zachowały się ślady średniowiecznych grodzisk oraz XVI-wiecznych i XVII-wiecznych zespołów pałacowo-dworskich. Są także muzea, skanseny czy izby pamięci. Wreszcie obiekty znajdujące się na światowej liście dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego UNESCO, jak miasto- idealne Zamość ( więcej we wpisie o Zamościu ).

.

Szczebrzeszyn jest świetnym przykładem wielokulturowości

Od czasów nadania praw miejskich, Szczebrzeszyn był zamieszkiwany przez katolików, żydów i wyznawców religii prawosławnej.

Nie ruszając się z rynku widzimy dwa kościoły katolickie, jedną z najstarszych w Polsce murowanych cerkwi prawosławnych oraz dawną synagogę z początku XVII wieku, gdzie mieści się obecnie Miejski Dom Kultury. Cóż za wspaniała pamiątka współistnienia kultur i religii dawnej Rzeczpospolitej ! A także lekcja tolerancji.

Kościół parafialny pw. św. Mikołaja Biskupa

Parafia w Szczebrzeszynie była erygowana w końcu XIV w. przez Dymitra z Goraja, ale zapewne w innym miejscu niż obecnie. Za czasów Górków kościół przejęto na zbór protestancki, ale po nabyciu miasta przez Jana Zamoyskiego została przywrócona parafia rzymskokatolicka. Obecna świątynia powstała w latach 1610–1620 z inicjatywy księdza Mikołaja Kiślickiego, który był dziekanem i infułatem kapituły kolegiaty zamojskiej.

Jest to budowla trójnawowa, której fasada posiada jedną wieżę oraz zewnętrzną dekorację w stylu renesansowym. Na ścianie prezbiterium znajduje się herb Zamoyskich. Zwróćmy uwagę na sklepienia w stylu renesansowym, renesansowy ołtarz główny, a w nim obraz Rafała Hadziewicza z 1850 roku przedstawiający św. Mikołaja błogosławiącego dzieci.

Obok kościoła znajduje się murowana dzwonnica z kaplicą grobową z XVII wieku.

Kościół św. Katarzyny i zespół poklasztorny franciszkanów

Kościół św. Katarzyny, dawniej św. Trójcy, wzniesiono w latach 1620-1628z fundacji Katarzyny i Tomasza Zamoyskich w miejscu wcześniejszej budowli drewnianej, fundacji Dymitra z Goraja.

Jest to budowla trójnawowa, w stylu renesansu lubelskiego. Ciekawostką kościoła jest prezbiterium ułożone skośnie w stosunku do nawy głównej.

W 1783 roku klasztor zamieniono na koszary wojskowe, a następnie w 1812 roku przekazano szarytkom i adaptowano na szpital. Za caratu świątynię przekazano w 1883 roku siostrom prawosławnym – krzyżankom.

Klasztor przylegający do kościoła, wzniesiony około 1638 roku, obecnie mieści szpital. Za murowanym ogrodzeniem z XVII wieku mamy  pozostałości ogrodu klasztornego z tego samego wieku.

Cerkiew grekokatolicka Uspienia

Jej losy odzwierciedlają skomplikowane dzieje regionu – była katolicka, kalwińska, prawosławna, następnie unicka, potem prawosławna rosyjska, obecnie znowu prawosławna, pw. Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy.

Pierwotnie z dużym prawdopodobieństwem stał tu pierwszy katolicki kościół św. Mikołaja, który ufundował ok. 1394 Dymitr z Goraja, ówczesny właściciel Szczebrzeszyna. Miało to związek z ustanowieniem pierwszej na tym terenie parafii katolickiej przeprowadzonej przez arcybiskupa halickiego Jakub Strepa w 1397 roku.  

Andrzej Górka prawdopodobnie przejął kościół od katolików i przekształcił go na zbór kalwiński. Mała liczba protestantów nie potrzebowała jednak do użytku tak dużego obiektu sakralnego. Górkowie przekazali go wyznawcom prawosławia wraz z funduszami na przebudowę świątyni.

Cerkiew została wzniesiona z kamienia wapiennego i cegły na planie wydłużonego prostokąta z węższym i niższym prezbiterium na rzucie kwadratu. Na początku XVIII wieku dodano manierystyczny szczyt nad wschodnią ścianą nawy oraz herby ówczesnych właścicieli miasta (Zamoyskich i Glińskich).

Wnętrze świątyni niegdyś prawdopodobnie było pokryte w całości barwną polichromią renesansową wykonaną około 1620 roku przez malarzy ruskich. Ciekawe są oryginalne lite żelazne drzwi z 1560 roku.

*

Społeczność prawosławna Szczebrzeszyna po 1596 roku przyjęła unię brzeską i świątynia stała się greko-katolicką. W diecezji chełmskiej pozostawała do jej likwidacji, przeprowadzonej przez władze carskie w 1875. 

Po wejściu w życie ukazu tolerancyjnego cara Mikołaja II zdecydowana większość wiernych parafii szczebrzeszyńskiej, zmuszonych wcześniej do przyjęcia prawosławia, przeszła do Kościoła rzymskokatolickiego. Cerkiew pozostała jednak czynna do 1915, czyli do momentu, do kiedy w mieście przebywali rosyjscy urzędnicy i wojskowi.

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku  świątynię zamknięto, podobnie jak wiele innych w całym regionie, w myśl polityki ówczesnych władz polskich. Zresztą  w Szczebrzeszynie pozostały tylko dwie osoby wyznania prawosławnego. W 1938 znajdowała się na liście cerkwi przeznaczonych do zniszczenia w ramach akcji rewindykacyjno-polonizacyjnej. Jednak po protestach mieszkańców jej rozbiórka została przerwana.

Po II wojnie światowej była użytkowana jako magazyn, aż wreszcie  w 2006 roku zrujnowaną cerkiew otrzymał na własność Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny. Gruntowny remont, odsłonił siedemnastowieczne malowidła ścienne.

Przy cerkwi znajduje się cmentarz, na którym zachowały się fragmenty płyt grobowych z XVIII i XIX wieku..

Synagoga

W Szczebrzeszynie w pobliżu rynku znajduje się piękna synagoga murowana z XVII wieku. Pierwotna budowla z końca XV wieku zapewne była drewniana. Na przestrzeni wieków była kilkukrotnie niszczona i odbudowywana. Po zniszczeniu przez Niemców w czasie II wojny światowej, została odrestaurowana w formie z 1. połowy XVIII wieku.

Murowany budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta z dobudówkami, w stylu późnorenesansowym. Z dwóch stron znajdują się parterowe dobudówki babińców. Od strony zachodniej znajduje się piętrowa przybudówka, w której na parterze znajdował się przedsionek i sala obrad, a na piętrze babiniec. Cały budynek jest przykrywa pięknie zrekonstruowany polski dach łamany. Wejście do sali modlitw prowadzi z przedsionku przez renesansowy, prosty, kamienny portal.

Wewnątrz sali głównej zachowała się oprawa wnęki Aron ha-kodesz, nad którym znajduje się wykuty hebrajski tekst psalmu „Stawiam Pana przed sobą zawsze„. Sala główna ma sklepienie klasztorne z lunetami. Ściany dawniej były zdobione pięknymi polichromiami i sztukateriami. Zachowały się symbole lewitów czyli dzban i misa, a także menora oraz owoc granatu – symbol Ziemi Obiecanej.  Zachował się również szeroki ozdobny pas z pilastrowymi wnękami arkadowymi poniżej okien, zwieńczony profilowanym gzymsem.

Na frontowej ścianie synagogi znajduje się kamienna tablica informująca w trzech językach: polskim, hebrajskim i jidisz, o historii i wcześniejszym przeznaczeniu budynku.

W latach 2009-2010 synagoga przeszła remont i zyskała obecny kolor ceglastego różu. Mieści od 1965 roku Miejski Dom Kultury, ale podobno w najbliższym czasie zostanie przekazana warszawskiej gminie żydowskiej.

.

Stary kirkut, czyli cmentarz żydowski

Nieopodal centrum miasta znajduje się jeden z najstarszych cmentarzy żydowskich w Polsce. Złożony w 1. połowie XVI wieku, jako jeden z nielicznych działał nieprzerwanie od początku osiedlenia Żydów na tym terenie do czasów Zagłady. Chowano na nim nie tylko Żydów z samego Szczebrzeszyna, ale także np. z Zamościa. Obecnie w jego obrębie znajduje się ok. 2000 macew z kilku stuleci – od 1545 do 1939 roku.

W czasie okupacji Niemcy wielokrotnie przeprowadzali tu egzekucje, w tym masową w listopadzie 1942 roku. Ofiary upamiętniono w latach 90-tych. W 2012 r. Fundacja Odnowy Dziedzictwa Żydowskiego postawiła kolejny pomnik i wybudowała kamienne ogrodzenie od strony ulicy cmentarnej.

Roztocze, jakie cudne !

Nie bez powodu mówi się o Roztoczu, jako polskiej Toskanii, czyli krainie słońca. Nazywane jest także polskim południowym biegunem ciepła, bowiem w sierpniu jest podobno najbardziej nasłonecznionym regionem w kraju. Badania wykazały, iż w dolinie Tanwi nawdychamy się wcale nie mniej jodu niż nad zatłoczonym i wiecznie zimnym Bałtykiem !

 Unikatowa przyroda, niezwykły klimat, urokliwe miasteczka z ciekawą historią i cennymi zabytkami, kościółkami, w które słynęły z cudów – wszystko to składa się na wyjątkowość tej krainy.

To tu można znaleźć ciszę i spokój, uciec od miejskiego zgiełku i poczuć prawdziwy kontakt z naturą.

Roztocze jest też świetnym wyborem, dla tych, dla których dobry wypoczynek to wypoczynek aktywny. Właśnie na takich turystów czeka tu około tysiąc kilometrów turystycznych szlaków spacerowych, rowerowych oraz rzeki, na których można popływać kajakiem. Spływy kajakowe organizuje się głównie na Tanwi i Wieprzu, ale nie tylko.

Miłośnicy aktywności rowerowych znajdą tu ogromne możliwości. Malowniczych szlaków jest bowiem wiele. Sam Centralny Szlak Rowerowy Roztocza, prowadzący od Kraśnika przez Zwierzyniec, Józefów i Susiec do granicy w Hrebennem i dalej do Lwowa, ma 256 km. Został ostatnio doceniony przez Polską Organizację Turystyczną, a także „National Geographic”.  

Czy to na rowerze, w kajaku, czy na czterech kółkach, czy na własnych nogach, warto odwiedzić ten malowniczy region.

Prawdziwy labirynt

Roztocze Zachodnie, a szczególnie okolice samego Szczebrzeszyna, to kraina lessowych wąwozów. Sieć naturalnie wyrzeźbionych jarów rozciąga się na zachód od miasta, a ich najciekawsze skupisko mamy na terenie Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego. Liczne, przecinające się w okolicznych lasach głębokie tunele potrafią ciągnąć się nawet kilka kilometrów. Szacuje się, że na jednym kilometrze kwadratowym powierzchni może znajdować się aż 10 km wąwozów ! Tworzą prawdziwy labirynt przecinających się, a miejscami przylegających do siebie korytarzy o stromych, niemal pionowych ścianach, mających  niekiedy nawet 20 m wysokości. Zbocza wąwozów porasta las grabowo-bukowy, a pozostałe tereny głównie las sosnowy. 

Trudno się dziwić, iż tak rozgałęziona sieć erozyjnych wąwozów nosi nazwę Piekiełka Szczebrzeszyńskiego. Miejsce ma niezaprzeczalny urok, ale łatwo się tutaj zgubić. Najlepiej trzymać się czerwonej ścieżki dydaktycznej, pokonującej labirynt wąwozów Piekiełka ze Szczebrzeszyna do Kawęczynka.

Ciekawostki Roztocza

Winnice

Zarówno klimat, jak i ukształtowanie terenu sprzyjają też uprawie winorośli. Na terenie Roztocza znajduje się pięć winnic stanowiących wyjątkową, lokalną atrakcję turystyczną: Lipowiec, Brzozowy Dworek, Czarnowoda, Marysieńka i Adamów.

Uzdrowiska

Szczególne walory środowiska naturalnego Roztocza sprzyjają także podtrzymywaniu i rozwojowi klimatoterapii. Na terenie Południoworoztoczańskiego Parku Krajobrazowego znajduje się uzdrowisko w Horyńcu-Zdroju, dysponujące źródłami niezwykle cennych wód mineralnych oraz własnymi złożami borowiny. Źródłami solankowymi oraz własną borowiną może poszczycić się również uzdrowisko w Krasnobrodzie, gdzie tradycje lecznicze sięgają nawet XVIII wieku. Pierwszą słynną uzdrowioną była tu Marysieńka Sobieska – możesz o tym przeczytać we wpisie o Krasnobrodzie.

Roztoczański Park Narodowy i Parki Krajobrazowe

Na Roztoczu stwierdzono obecność 1350 gatunków roślin naczyniowych, w dużej mierze o charakterze reliktowym. Oprócz gatunków środkowoeuropejskich, spotkać można także rośliny górskie, stepowe, północne, płd.-wsch. i atlantyckie. Występuje tu 31 gatunków drzew, 53 gatunki krzewów, 100 gatunków roślin rzadkich, 160 gatunków ptaków. Tędy przebiega płn.-wsch. granica zwartego występowania buka zwyczajnego, jodły pospolitej, jaworu, lipy szerokolistnej i świerka. 

Ze względu na ogromne kompleksy leśne i bogactwo naturalne Roztocza, zdecydowano o utworzeniu w całym regionie – zarówno na jego terenach polskich, jak i ukraińskich – Narodowego Parku Roztoczańskiego oraz Jaworowskiego Narodowego Parku Przyrodniczego. Oprócz tego znajdują się tutaj liczne Parki Krajobrazowe, w tym m.in.: Puszcza Solska, Krajobrazowy Park Krasnobrodzki, Szczebrzeszyński, Południoworoztoczański i Roztocze Rawskie, a także kilkadziesiąt innych rezerwatów i pomników przyrody. O Roztoczańskim Parku Narodowym pisałam także we wpisie o Zwierzyńcu.

Roztocze kulturalnie

Oprócz opisanego tu Festiwalu Stolica Języka Polskiego w Szczebrzeszynie, na mapie Roztocza są także inne wyjątkowe w skali kraju wydarzenia kulturalne, które na stałe wpisały się w obraz regionu.

*

Zamojskie Lato Teatralne odbywa się już od ponad czterdziestu lat. Co roku na przełomie czerwca i lipca, w ciągu trzech tygodni, festiwal prezentuje szerokiej publiczności kilkadziesiąt spektakli teatrów repertuarowych z całej Polski. Pokazy odbywają się w plenerze na Starym Mieście, w Amfiteatrze, Parku Miejskim oraz sali teatralnej Wojewódzkiego Domu Kultury w Zamościu.

Letnia Akademia Filmowa w Zwierzyńcu to coroczny festiwal miłośników kina. Oferuje w ciągu kilkunastu sierpniowych dni liczne pokazy przedpremierowe i premierowe kina europejskiego i światowego. Prócz tego prelekcje, warsztaty i dyskusje w tle. Stałymi uczestnikami festiwalu, poza odbiorcami i pasjonatami kina, są twórcy filmowi, aktorzy, producenci, dziennikarze oraz krytycy filmowi.

Innym przykładem rozwijającej się z roku na rok lokalnej inicjatywy jest Festiwal Kultury Pogranicza Folkowisko. Jest to coroczne, czterodniowe wydarzenie, które odbywa się w lipcu we wsi Gorajec, położonej na pograniczu polsko-ukraińskim. Folkowisko to wydarzenie, które łączy tradycję z nowoczesnością starając się nadać kulturze ludowej nową, wyrazistą i bardziej współczesną formę. Organizatorzy zapraszają na koncerty, warsztaty umiejętności ludowych, rajdy oraz gry wiejskie.

Ciekawe przedsięwzięcie rozpoczęła kilka lat temu Fundacja Latająca Ryba, organizując wspólnie z Urzędem Marszałkowskim Województwa Lubelskiego regionalny Land Art Festiwal. Co roku w lipcu przez ponad tydzień można oglądać w różnych miejscowościach i zakątkach regionu prace artystów polskich i zagranicznych, łączących sztukę i naturę. Zaproszeni artyści reprezentują różne dyscypliny sztuk wizualnych: sztuki ziemi, fotografii, design’u czy architektury krajobrazu. Podczas festiwalu odbywają się także koncerty plenerowe oraz warsztaty dla jego najmłodszych uczestników.

Kuchnia regionalna

Bogactwo kulinarne Roztocza wynika z jego rolniczego charakteru. Ukształtowanie terenu, klimat oraz żyzne gleby sprawiają, że od pokoleń uprawia się tutaj m.in. grykę, rzepak, chmiel czy fasolę. Specyfika tutejszej kuchni, ze względu na uwarunkowania kulturowe regionu, wynika także z wpływów staropolskich, żydowskich, ukraińskich, rosyjskich czy tatarskich.

Roztocze słynie z potraw na bazie kaszy gryczanej. Jednym z najbardziej rozpoznawalnych tradycyjnych wyrobów kulinarnych wykorzystujących ten składnik jest piróg biłgorajski, zwany też krupniakiem. Poza kaszą, tworzą go ziemniaki, twaróg, jajka i śmietanę. Przygotowuje się go na dwa sposoby: w cieście drożdżowym lub bez.

Innym przykładem są gołąbki z kaszą gryczaną, nazywane na Roztoczu leniuszkami lub łupciami. Owinięte w liście kiszonej kapusty mają w środku ziemniaki i kaszę. Podaje się je z sosem grzybowym lub cebulką usmażoną na oleju. Tradycyjne gołąbki można zjeść w Zagrodzie Guciów – znanym na Roztoczu skansenie i gospodarstwie agroturystycznym, wspomnianym we wpisie o Zwierzyńcu.

Jednym z najbardziej znanych roztoczańskich produktów jest Świąteczny Olej Roztoczański. Wytwarzany z nasion rzepaku, ma złocistą lub lekko brązową barwę, intensywny, roślinny smak oraz konsystencję bardziej gęstą od pozostałych olejów. Wytwarzany na Roztoczu tradycyjnymi sposobami, na drewnianych olejarniach z napędem ręcznym. Jest wpisany na Listę Produktów Tradycyjnych prowadzoną przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

*

Roztocze ma także dwustuletnie tradycje pszczelarskie. W Tomaszowie Lubelskim działa Roztoczański Związek Pszczelarzy – najstarsze w Polsce zrzeszenie producentów miodu. Najpopularniejszymi odmianami miodów na tych terenach są: rzepakowy, gryczany, wielokwiatowy, lipowy, spadziowy oraz miód fasolowy. Ten ostatni robi się z nektaru kwiatów fasoli tyczkowej Piękny Jaś, uprawianej masowo w okolicach Radecznicy, Szczebrzeszyna, Kawęczyna czy Gorajca. Z tego względu fasola jest ponadto częstym składnikiem lokalnej kuchni.

Na Roztoczu jest ponad trzydzieści Kół Gospodyń Wiejskich, które  podtrzymują bogate tradycje kulinarne regionu. Co roku podczas lokalnych festiwali można spróbować różnych tradycyjnych produktów i potraw przygotowanych we współpracy z jednym z lokalnych Kół.

***

Na koniec prośba:

Jeśli spodobał Ci się mój tekst będę wdzięczna za poświęcenie mi chwili uwagi:

·  Odezwij się proszę w komentarzu, to momencik, ale dla mnie to bardzo ważna wskazówka i motywacja.

·  Jeśli uważasz, że wpis ten jest interesujący na tyle, że warto się nim podzielić się z ze znajomymi – udostępniaj śmiało ! Dla mnie to ważny znak, iż ktoś docenia moją pracę.  ·  Bądźmy w kontakcie, jestem na Facebooku / fanpage’u i tu, ponieważ codziennie dzielę się tam nowymi zdjęciami, inspiracjami, ciekawymi opowieściami zasłyszanymi podczas podróży.