Lublin 1918 - Odezwa Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej
Historie niezwykłe,  Polska,  Wydarzenia

Lublin 1918. Tu rodziła się niepodległa Polska

Lublin 1918 roku stał się centrum działań spiskowych, które doprowadziły do powołania  pierwszych niezależnych polskich władz.  Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej – nazywany również rządem Ignacego Daszyńskiego lub rządem lubelskim – został utworzony w Lublinie, w nocy z 6 na 7 listopada 1918 roku. Następnego dnia (7-go listopada) siedzibą rządu stał się pałac Lubomirskich przy Placu Litewskim. Tu też miało miejsce jego pierwsze posiedzenie. 11 listopada Ignacy Daszyński opuścił Lublin, by następnego dnia w Warszawie przekazać władzę Józefowi Piłsudskiemu.

Działalność rządu lubelskiego była krótkotrwała, ale znacząca w obrazie pierwszych miesięcy niepodległości. 

*

Zapraszam do odwiedzenia miejsc związanych z tymi pamiętnymi dniami w Lublinie.

Preludium

30 lipca 1915, o godz. 7 rano ostatni gubernator rosyjski Ilja Sterligow wraz z policją opuścił Lublin. Wieczorem miasto zostało zajęte przez oddziały nowych okupantów: Niemców i monarchię austro-węgierską.
Lublin stał się „stolicą” okupacji austriackiej, siedzibą austro-węgierskiego Generalnego Gubernatorstwa Wojskowego w Polsce. Zjechały rzesze urzędników w wojskowych mundurach, Lublin nabrał charakteru „małego Wiednia”.

Lublin 1918

Pod rządami Austriaków Lublin stał się centrum konspiracji niepodległościowej. Atmosfera sprzyjała spiskowcom, gdyż nowe władze nie wprowadziły zbyt surowej cenzury. Ścierały się tu wpływy różnych stronnictw politycznych. Szczególnie dobrze zorganizowana była Polska Organizacja Wojskowa.

5 listopada 1916 dwaj cesarze: austro-węgierski Franciszek Józef I i niemiecki Wilhelm II wygłosili manifest, zwany Aktem 5 listopada.  Zapowiadali utworzenie samodzielnego państwa z ziem polskich odebranych Rosji.

*

W październiku 1918 roku klęska państw centralnych i rozpad monarchii austro-węgierskiej  rozbudziła nadzieje, że Polska po stu dwudziestu trzech latach zaborów odzyska niepodległość.

Na ulicach Lublina narastało wrzenie, odbywały się manifestacje i próby rozbrajania żołnierzy. Austriacki gubernator Lublina, generał Anton Lipošćak, czując nacisk mieszkańców miasta, uwolnił przetrzymywanych na zamku więźniów politycznych.

Zamek Lubelski,pełnił funkcje więzienia od 1826 do1954 roku, obecnie siedziba Muzeum Narodowego

1 listopada 1918

Wieczorem 1 listopada 1918 roku w Klubie Społecznym, zwanym Menażem, odbyło się zebranie grupy ok. trzystu polskich oficerów służących w armii austro-węgierskiej, na które zaproszono delegatów wojskowych czeskich i południowosłowiańskich. Prowadzący zebranie por. dr Kuśnierz zaapelował do zgromadzonych, by poddano się „zwierzchniej władzy polskiej”. Por. Stanisław Sosabowski wezwał obecnych, by nazajutrz, 2 listopada, złożyli przysięgę na placu katedralnym. Czesi pod przewodnictwem mjr. Dorazila, zadeklarowali 2-go listopada w menażu pomoc przy ochronie magazynów i pomieszczeń administracyjnych przed rabunkiem.

Menaż  – dzisiaj siedziba banku Santander

Gmach Banku Państwowego Rosji, wybudowano w latach 1912–1914. Po wycofaniu się Rosjan na wschód i zajęciu Lublina przez Austriaków, budynek stał się siedzibą cesarsko-królewskich okupacyjnych władz wojskowych. W latach 1915–1918 mieścił się tu Klub Oficerski, zwany Menażem lub Klubem Społecznym, gdzie austriaccy oficerowie i urzędnicy grali hazardowo w karty. Było tu także kasyno oficerskie, w którym szefem kuchni był Sacher – świetny kucharz ze znanej wiedeńskiej restauracji.

W okresie międzywojennym budynek był siedzibą Banku Polskiego, później Narodowego Banku Polskiego, Kredyt Bank S.A, a obecnie Santander Bank Polska S.A.

2 listopada 1918

Do groźnej sytuacji doszło w pierwszych dniach listopada, gdy stacjonujący w koszarach świętokrzyskich żołnierze, przeważnie narodowości ukraińskiej, umocnili się i przygotowali do walki.

Koszary świętokrzyskie w Lublinie – obecnie gmach KUL

Pierwotnie mieścił się tu klasztor dominikanów obserwantów zbudowany na początku XVII wieku, a rozbudowany w XVIII wieku. W latach 1803–1832 budynki klasztorne  zaadaptowano na koszary. Do 1915 roku stacjonowało tutaj wojsko rosyjskie, a w latach 1915–1918 batalion zapasowy (marszowy) 58 stanisławowskiego pułku piechoty.

W latach 20-tych XX wieku budynki koszar świętokrzyskich przy Alejach Racławickich zostały przeznaczone na gmach Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Tym samym uczelnia zyskała stałą siedzibę. Autorem projektu był architekt Marian Lalewicz. Prace objęły  także kościół akademicki pw. Świętego Krzyża przy ulicy Radziszewskiego. Z dawnej świątyni pozostały tylko dolne partie muru i renesansowy plan. Bryła kościoła nabrała jednak cech modernistycznych.

*

2 listopada, gdy armia austriacka była już w rozsypce, generał-gubernator Lipošćak zwolnił z przysięgi na wierność cesarzowi oficerów i urzędników narodowości polskiej, umożliwiając im tym samym wstępowanie do tworzącej się polskiej armii. Tu pojawił się jednak pewien problem dla miasta. Stacjonujący w koszarach świętokrzyskich żołnierze ukraińscy, uzbrojeni w 56 karabinów maszynowych – mimo że dowodzeni w dużej mierze przez polskich oficerów – nie chcieli dać się rozbroić. Początkowo Ukraińcy zamierzali się bronić w koszarach, jednakże po długich negocjacjach (prowadzonych m.in. przez kpt. Sosabowskiego i mjr. Burhardta-Bukackiego), zgodzili się na ewakuację. Uformowani w kompanie, w pełnym uzbrojeniu przemaszerowali przez miasto z koszar świętokrzyskich na dworzec i dopiero tam zgodzili się złożyć broń.

 Wolność!

3 listopada 1918 roku generalny gubernator Anton Lipošćak przekazał pełnię władzy na terenach okupowanych Radzie Regencyjnej, organowi władzy państwowej w Królestwie Polskim, powołanej przez niemieckie i austro-węgierskie władze okupacyjne.

Lublin był wolny, a jego oficjalnym zarządcą był delegat Rady Regencyjnej – Juliusz Zdanowski. Jego władza opierała się na słabych podstawach, ale wciąż dysponował oddziałami Polskiej Siły Zbrojnej, które 5 listopada przybyły do miasta. Miejscem ich stacjonowania były przedmieścia w okolicach.

Lublin 1918
Oddziały wojsk polskich na Krakowskim Przedmieściu w Lublinie, for. TeatrNN

Władza nadal pozostawała w rękach mianowanej przez zaborców Rady Regencyjnej. W tej sytuacji lewica niepodległościowa przygotowała się do stanowczych działań. Do Lublina przybyli działacze PPS, którzy zmobilizowali wierne im oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej.

6 listopada 1918

Wieczorem, 6 listopada w teatrze Rusałka odbył się wielki wiec robotniczy, zorganizowany przez PPS-Frakcję. Na wiecu poparto dekret Rady Delegatów Robotniczych o wprowadzeniu ośmiogodzinnego dnia pracy, a ponadto uchwalono rezolucję o obaleniu Rady Regencyjnej, powołaniu rządu Republiki Ludowej i utworzeniu Milicji Ludowej. Choć Rada Delegatów nie zdobyła władzy, jej proklamacje zdobyły dużą popularność wśród robotników. 

Dawny kinoteatr Rusałka – nieistniejący

W 1898 roku Adam Wojdaliński wybudował na terenie przylegającym do Bystrzycy, obszerny, drewniany teatr letni „Rusałka”. Kompleks posiadał budynek letniego teatru, huśtawki, strzelnice, dwa duże stawy do pływania łódkami i łazienki nad rzeką. Kolista widownia teatru mogła na parterze, w lożach i na galerii pomieś­cić do tysiąca widzów. Obszerna scena stwarzała warunki nie tylko do wystawiania sztuk, rewii i operetek, ale także do prezentowania przedstawień cyrkowych. Drewniany budynek teatralny ze wszystkich stron otoczony był wodą. Obok teatru stał murowany budynek, w którym znajdowała się restauracja. Po nadejściu ery kinematografu, „Rusałka” stała się także kinem.

Na początku lat 30-tych Teatr zaczął podupadać. W roku 1932 Samuel Trachtenberg podjął próbę uczynienia z tego miejsca Teatru żydowskiego. Jednak plany spełzły na niczym i w 1932 roku to rozrywkowo-rekreacyjne miejsce zostało zlikwidowane. Stawy zasypano ziemią, a drewniany budynek Teatru rozebrano do samych fundamentów. Dzisiaj jedynym świadectwem po nim jest nazwa przylegającej kiedyś do niego ulicy – Rusałka.

.

Po sukcesie wiecu w Teatrze „Rusałka” podjęto decyzję o zamachu stanu.

Noc listopadowa 6/7 listopada 1918

W tym czasie obecni w Lublinie członkowie przyszłego rządu, których kwaterą było mieszkanie znanego lubelskiego działacza socjalistycznego, dr. Władysława Kunickiego, kończyli przygotowania do przewrotu. Program przyszłego rządu został ostatecznie uzgodniony i zredagowany przez Hołówkę i Stanisława Thugutta.

Nagrobek Władysława Kunickiego na cmentarzu na ul. Lipowej w Lublinie

W nocy z 6 na 7 listopada 1918 roku działacze lewicy niepodległościowej rozplakatowali ogłoszenie o powstaniu Tymczasowego Rzędu Ludowego Republiki Polskiej i obaleniu Rady Regencyjnej.

Kolejnym krokiem było aresztowanie przez bojownicy POW wojskowych przedstawicieli Rady Regencyjnej w hotelu Victoria. Tam też ukonstytuował się Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej. Tymczasem po przeciwnej stronie Placu Litewskiego, przy ulicy Niecałej, aresztowano  Juliusza Zdanowskiego, komisarza Rady Regencyjnej w Lublinie. W tym samym czasie przejęto strategicznie ważny budynek poczty, w którym mieścił się telegraf.

Hotel Victoria – nieistniejący

Gmach hotelu Victoria przy Krakowskim Przedmieściu 40, na rogu z ulicą Kapucyńską, powstał w 1874 roku wg projektu Antoniego Bokszańskiego. Był to – obok Hotelu Europejskiego – najbardziej komfortowy hotel w Lublinie. Cały parter budynku zajmowały witryny sklepowe. Mieściły się tam m.in. restauracja „Victoria”, duży sklep specjalizujący się w sprzedaży win importowanych i towarów kolonialnych Adolfa Raszkowskiego, sklep cukierniczy, tytoniowy, księgarnia św. Wojciecha, a także salon fryzjerski. W Victorii chętnie zatrzymywali się lubelscy ziemianie.

Lublin 1918 - hotel Victoria

W okresie międzywojennym w budynku nadal mieścił się hotel, w którym gościł m.in. Józef Piłsudski podczas swego pobytu w Lublinie dniach 9–11 sierpnia 1924 roku, a w 1937 roku wmurowano tu kamienną tablicę na pamiątkę 2. rocznicy śmierci Marszałka.

Lublin 1918 - Józef_Piłsudski_na_Zjeździe_Legionistów_w_Lublinie_(1924)
Józef Piłsudski na Zjeździe Legionistów w Lublinie_(1924), fot. Wikipedia, domena publiczna

Hotel Victoria uległ zniszczeniu podczas bombardowania przez Luftwaffe 9 września 1939 roku, a dodatkowo ucierpiał w czasie walk o miasto w 1944 roku. Jego wypalone mury rozebrano rok później.

Na części zwolnionego miejsca urządzono plac, a w oddaleniu od osi ulicy zbudowano Państwowy Dom Towarowy, tzw. Pedet. Fundamenty hotelu odkryto tymczasowo w 2016 roku, w czasie przebudowy pobliskiego placu Litewskiego i przedłużenia deptaka.

7 listopada 1918

Gdy aresztowano zapobiegawczo oficerów wojsk wiernych Radzie Regencyjnej, Stanisław Thugutt porywającym przemówieniem zdobył lojalność części ich żołnierzy, ale pozostałe oddziały wyruszyły, by stłumić zamach stanu. Wojska wierne Radzie Regencyjnej spotkały się z popierającymi nowy rząd bojówkami Polskiej Organizacji Wojskowej na linii Bystrzycy.

Sytuacja między wojskami była napięta i istniała realna groźba wybuchu bratobójczych walk. Na szczęście nie doszło do wymiany ognia, a skończyło się na bitwie na wyzwiska. Żołnierze Polskiej Siły Zbrojnej dali się przekonać do przejścia na stronę nowego rządu.

Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej

Pierwsze posiedzenie Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim, jednym z liderów PPS na czele, miało miejsce 7-go listopada 1918 roku w opuszczonym przez władze austriackie pałacu Lubomirskich.

Zamach stanu zakończył się sukcesem, a Lublin stał się stolicą odrodzonej Polski.

Lublin 1918 - Odezwa Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej

.

Pałac Lubomirskich przy Placu Litewskim

Pałac powstał pod koniec XVII wieku w stylu barokowym jako rezydencja Pawła Karola Sanguszki, w miejscu renesansowego dworu obronnego Lubomirskich. Wraz z kościołem i klasztorem kapucynów tworzył barokowe założenie pałacowo-ogrodowe. Budowla spłonęła w czasie konfederacji barskiej i od tego czasu stopniowo popadała w ruinę.

Na początku XIX wieku zniszczony budynek stał się własnością rządową i początkowo służył jako pomieszczenie do przechowywania słomy. W 1822 roku decyzją Namiestnika Królestwa Polskiego, gen. Józefa Zajączka, pałac został odbudowany w nowym kształcie z przeznaczeniem na siedzibę Komisji Województwa Lubelskiego. Niestety, kilka lat później  budynek ponownie spłonął i znowu został przebudowany, otrzymując  w 1829 roku wygląd, który przetrwał do dziś. Od 1837 roku, po likwidacji województw i wprowadzeniu na ich miejsce guberni, pałac stał się siedzibą gubernatora lubelskiego.

Lublin 1918 - pałac Lubomirskich

Gdy w 1915 roku, po wkroczeniu do miasta wojsk austro-węgierskich, Lublin stał się siedzibą Cesarsko-Królewskiego Generalnego Gubernatorstwa Wojskowego dla ziem Królestwa Polskiego, w pałacu urzędowali kolejni, generał-gubernatorzy, teraz austriaccy. W 1916 roku został tu odczytany przez generał-gubernatora Karla Kuka Akt 5 listopada, zapowiadający utworzenie w przyszłości Królestwa Polskiego. Doraźnie powołano Tymczasową Radę Stanu, przekształconą potem w Radę Regencyjną. Ostatnim austriackim gubernatorem rezydującym w lubelskim pałacu był gen. Anton Lipoščak.

*

2 listopada 1918 roku, po przekazaniu władzy Radzie Regencyjnej, pałac gubernatorski opustoszał, ponieważ Juliusz Zdanowski – delegat Rady Regencyjnej  – wolał pracować w swoim mieszkaniu przy ulicy Poczętkowskiej (dziś ulica 3 Maja).

Lublin 1918 - pałac Lubomirskich tablica pamiątkowa
Tablica pamiątkowa przy wejściu do pałacu Lubomirskich ( obecnie Muzeum Narodowe )

7-go listopada pałac stał się siedzibą Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim, jednym z liderów PPS na czele. Tu też miało miejsce pierwsze posiedzenie rządu. Ministrami zostali m.in. Stanisław Thugutt i Edward Rydz-Śmigły. Wbrew nadziejom lewicy do gabinetu nie dołączył jednak przywódca PSL, Wincenty Witos, który bezskutecznie postulował, by w składzie Rady Ministrów znalazł się przynajmniej jeden przedstawiciel prawicy.

Warto wspomnieć, że premier przyjechał na tę okoliczność z Warszawy do Lublina automobilem (!).

Po wojnie budynek, który historią sięga XVI wieku, ale wygląd obecny zawdzięcza przebudowie z 1829 roku, przekazano nowo utworzonej uczelni UMCS. Przez długie lata mieścił się tam Wydział Politologii. Obecnie gmach przekazano Muzeum Narodowemu na Zamku i powstaje tu nowoczesne Muzeum Kresów.

Plac Katedralny

Mieszkańcy miasta świętowali powstanie nowego, całkowicie niezależnego od zaborców rządu, zbierając się na ogromnej manifestacji. Jej kluczowy moment miał miejsce na placu katedralnym.

W tym dniu, na godzinie 11, nowy rząd zamówił mszę „za pomyślność Republiki”. Patriotyczne kazanie wygłosił biskup Marian Fulman. Po uroczystym nabożeństwie na placu przed katedrą doszło do zaprzysiężenia odrodzonej Polsce wszystkich znajdujących się w mieście oddziałów wojskowych. Byli to żołnierze Polskiej Siły Zbrojnej, bojownicy Polskiej Organizacji Wojskowej, I Korpusu Polskiego, tzw. dowborczycy, członkowie Milicji Ludowej, a także żołnierze polscy z byłej armii austro-węgierskiej.

Warto wspomnieć, że pierwsze ślubowanie żołnierzy na Placu Katedralnym miało miejsce kilka dni wcześniej – 2-go listopada 1918 roku. Wtedy żołnierze i oficerowie, służący wcześniej w armii austriackiej, złożyli tu uroczystą przysięgę na „wierność i posłuszeństwo rządowi polskiemu”, czyli Radzie Regencyjnej. Płomienne kazanie wygłosił rektor kościoła powizytkowskiego, ks. Jan Władziński, który podkreślił, że „żołnierz polski musi być bezwzględnie posłusznym Radzie Regencyjnej”. Ostatecznie zaprzysiężono jedynie 340 żołnierzy (140 poddanych austriackich i 200 dowborczyków). Złożenia przysięgi odmówili natomiast członkowie POW, milicji, Straży Obywatelskiej i kadrówki strzeleckiej.

*

10 listopada do Warszawy przybył Piłsudski. Następnego dnia Daszyński i Rydz-Śmigły udali się do stolicy, która właśnie wyzwalała się z okupacyjnych rządów niemieckich. 12 listopada Ignacy Daszyński przekazał władzę Józefowi Piłsudskiemu.

18 listopada Piłsudski powołał następny Tymczasowy Rząd Ludowy z siedzibą w Warszawie z Jędrzejem Moraczewskim na stanowisku premiera. Trzon nowego gabinetu stanowili członkowie rządu lubelskiego, ale jego program społeczny był już znacznie mniej radykalny.

****

Korzystałam z opisów i informacji zamieszczonych na portalu Leksykon Teatru NN, który niestrudzenie dokumentuje historię naszego miasta. Tam też więcej na temat genezy i przebiegu wydarzeń opisanych w moim w artykule.

https://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/lublin-1918-tymczasowy-rzad-ludowy-republiki-polskiej/

https://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/przewodnik-po-lublinie-lublin-1918-roku/

***

Na koniec prośba:

Jeśli spodobał Ci się mój tekst będę wdzięczna za poświęcenie mi chwili uwagi:

Odezwij się proszę w komentarzu, to momencik, a dla mnie to bardzo ważna wskazówka i motywacja.

Jeśli uważasz, że wpis ten jest interesujący na tyle, że warto się nim podzielić się z ze znajomymi – udostępniaj śmiało ! Dla mnie to ważny znak, że ktoś docenia moją pracę.  Bądźmy w kontakcie, jestem na Facebooku / fanpage’u / Instagramietu. Codziennie dzielę się tam nowymi zdjęciami, inspiracjami, ciekawymi opowieściami zasłyszanymi podczas podróży. 

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *